Historyja

Ad śvinarnikaŭ da śpirtzavoda: jak u BSSR vykarystoŭvali začynienyja cerkvy

U chramach zachoŭvali zbožža i harodninu, hladzieli filmy, zajmalisia sportam, tancavali, vučylisia, žyli, lačylisia i pracavali. Piša ekskursavod Ściapan Lutych.

Supracoŭniki Dziaržaŭnaha archiva Połackaj vobłaści ŭ Safijskim sabory. Polock.history

Da pačatku Pieršaj suśvietnaj vajny na terytoryi Biełarusi naličvałasia bolš za 3 tysiačy cerkvaŭ, paŭtysiačy kaściołaŭ, kala 2 tysiač sinahoh i malelnych damoŭ, 30 pratestanckich chramaŭ i dva dziasiatki miačeciaŭ.

Ale ŭ 1917 hodzie da ŭłady pryjšła partyja balšavikoŭ, adnoj ź ideałahičnych asablivaściaŭ jakoj było vajaŭničaje biazbožnictva. Balšaviki ad samaha pačatku svajho kiravańnia ź impetam uziali kurs na vykaranieńnie relihii, i pałova Biełarusi, jakaja znachodziłasia pad ich uładaj mižvajennaje dvaccacihodździe, adčuła heta na sabie ŭ poŭnaj miery. U 1937-m u tahačasnaj BSSR (biez zachodniaj častki) zastałosia tolki 74 carkvy, 71 sinahoha i 11 kaściołaŭ.

A ŭ nastupnym hodzie adbyŭsia ŭvohule «kruty pierałom», paśla jakoha dziejnymi zastalisia tolki try pravasłaŭnyja chramy (u Babrujsku, Oršy i Mazyry), a dziejnych kaściołaŭ, sinahoh i miačeciaŭ nie zastałosia zusim (hł. pra antyrelihijnuju palityku ŭ BSSR tych časoŭ artykuł Andreja Dyńko «»Kančatkovaje vyrašeńnie» pravasłaŭnaha pytańnia ŭ davajennaj BSSR» u №11/2019 «Našaj historyi»).

U 1939 hodzie da BSSR była dałučana Zachodniaja Biełaruś, u jakoj na toj momant naličvałasia kala 800 dziejnych cerkvaŭ, bolš za 400 kaściołaŭ, prykładna takaja ž kolkaść sinahoh i kala dvuch dziasiatkaŭ miačeciaŭ. Začynić takuju kolkaść chramaŭ za karotki termin (užo praz paŭtara hoda pačałasia niamiecka-savieckaja vajna) nie było mahčymaści, tamu «za pieršymi savietami» bolšaść ich acaleła.

Padčas vajny ž relihijnaja palityka savieckaha ŭrada źmiakčyłasia, staŭka była zroblena na toje, kab uziać carkoŭnaje žyćcio pad poŭny dziaržaŭny kantrol (hł. pra heta artykuł Ihara Lalkova «Jak Stalin stvaryŭ Ruskuju pravasłaŭnuju carkvu» ŭ №11/2019 «Našaj historyi»). Tamu baraćba z relihijaj u 2-j pałovie 1940-ch i ŭ 1950-ja nie nasiła takoha tatalnaha i razburalnaha charaktaru, jak heta było pierad vajnoj.

«Ličyć BSSR pieršaj «biazbožnaj» respublikaj»

Ale paśla XXII źjezda KPSS u 1961 hodzie, jaki abviaściŭ kurs na farsiravanuju pabudovu kamunizmu, z padačy tahačasnaha 1-ha sakratara CK KPSS Mikity Chruščova pačałasia novaja chvala hanieńniaŭ na Carkvu. Chramy tady znoŭ masava začynialisia i pieraabstaloŭvalisia pad śvieckija patreby. Na dumku partyjnych ideołahaŭ, heta pavinna było demanstravać admirańnie relihii ŭ hramadstvie i spryjać farmavańniu ateistyčnaha myśleńnia ŭ nasielnictva. 

U 1960-ja hady kolkaść dziejnych u Savieckaj Biełarusi chramaŭ dasiahnuła histaryčnaha minimumu. Dajšło navat da taho, što kiraŭnictva krainy źviarnułasia ŭ Maskvu z prapanovaj ličyć BSSR pieršaj «biazbožnaj» respublikaj Savieckaha Sajuza. Praŭda, pierachapić u hetym pytańni palmu pieršynstva ŭ Ałbanii, adzinaj dziaržavy Jeŭropy, dzie ŭ 1967 hodzie relihija była ŭvohule aficyjna zabaronienaja, usio ž nie ŭdałosia.

Ułady davali dakładnyja rekamiendacyi, pad što varta prystasoŭvać začynienyja chramy, ale na miescach usio zaležała ad finansavych mahčymaściaŭ i nadzionnych patrebaŭ kankretnaha nasielenaha punkta. U vyniku mnohija chramy nieadnarazova pieraabstaloŭvalisia i mianiali svaju haspadarčuju «śpiecyjalizacyju», pryčym časam vielmi radykalna. 

Mabyć, samym jaskravym prykładam hetaha moža słužyć kaścioł Panny Maryi ŭ Babrujsku. U 1935 hodzie ŭ budynku raźmiaścili vystavu dasiahnieńniaŭ sielskaj haspadarki, a pačatak vajny chram sustreŭ u roli zbožžaschovišča i składa. Z 1946 hodzie kaścioł staŭ filijałam abłasnoha krajaznaŭčaha muzieja, zatym na niekalki hadoŭ tut raźmiaścili archiŭ, a jašče paźniej kinalektoryj. U 1968 hodzie da fasada nieahatyčnaha kaścioła prylapili zvyrodlivuju piacipaviarchovuju karobku budaŭničaha tresta №13, a sam chram pieratvaryli ŭ kłub. Viarnuli kaścioł viernikam tolki ŭ 1990 hodzie. 

U inšych chramaŭ los byŭ nie taki pakručasty, ale nie mienš dramatyčny. I niametavaje pryznačeńnie ich było samaje raznastajnaje.

U Śviatym Andreju salili ahurki 

Sposab ekspłuatacyi kaściołaŭ i cerkvaŭ jak składoŭ byŭ samym papularnym, choć źvierchu rekamiendavałasia pierarablać začynienyja chramy pieradusim pad škoły, muziei, biblijateki, archivy i knihaschoviščy. Ale ŭsio heta mahło być aktualna tolki dla haradoŭ. U vioskach, dzie znachodziłasia bolšaja častka začynienych cerkvaŭ i kaściołaŭ, takija ŭstanovy byli nie vielmi zapatrabavanyja. A składać zaŭsiody było što.

Zakinuty budynak kaścioła Śviatoha Michaiła Archanioła ŭ Mścisłavie. U byłym jezuickim kaściole spačatku prapisaŭsia rajonny Dom kultury (miž inšym, vielmi prystojny, ź biljardam i bufietam), zatym pamiaškańnie prystasavali pad kinazału. U 1961 hodzie ŭ horadzie źjaviŭsia sučasny kinateatr, a kaścioł tak i nie dačakaŭsia paŭnavartasnaj restaŭracyi, u śniežni 2017 hoda abrynułasia adna ź jaho ścienaŭ. Yandex.ru

Zachoŭvać u chramach mahli ŭsio što zaŭhodna: kisłuju kapustu, paliva, uhnajeńni, jadachimikaty, hnoj. Tak, u Słonimie ŭ vytančanym baročnym kaściole Śviatoha Andreja salili ahurki i zachoŭvali sol. Kaścioł u Voŭčynie na Kamianieččynie, dzie byŭ niezadoŭha pierad Druhoj suśvietnaj vajnoj pachavany prach apošniaha karala Rečy Paspalitaj Stanisłava Aŭhusta Paniatoŭskaha, staŭ składam paliva. U staražytnaj Pietrapaŭłaŭskaj carkvie ŭ Minsku da vajny stajali bočki ź sieladcom. A ŭnikalnuju carkvu-krepaść u Synkavičach Zelvienskaha rajona prystasavali pad schovišča dla harodniny. Minskaja miačeć da vajny taksama słužyła ŭ jakaści charčovaj bazy.

U haradskich chramach ułady čamuści vielmi lubili ładzić składy z meblaj: vidać, praz prastoru i vysokija stoli. Pad heta prystasavali kaścioły ŭ Vialikaj Bierastavicy, Vierchniadźvinsku, Vałožynie, Kobrynie, Navahradku i šmat dzie jašče. Doŭhi čas meblevy skład znachodziŭsia i ŭ hałoŭnaj sinahozie Słonima.

Kamiennyja chramy vielmi časta pieratvaralisia ŭ zbožžaschoviščy. Pry hetym kałhasna-saŭhasnyja ŭłady raźličvali ŭ takich vypadkach na bolš «dobrazyčlivaje staŭleńnie viernikaŭ», bolšaść ź jakich sami pracavali na ziamli i ličyli, što chleb — «dar Božy». 

Śvinarnik u Pielikanach

Niaredka chramy vykarystoŭvalisia pad haražy. Tak byli pieraabstalavany kaścioły ŭ Lepieli i Pielikanach na Brasłaŭščynie, Hrynievičach Śvisłackaha, Mižeryčach Zelvienskaha, Šyłavičach Vaŭkavyskaha rajonaŭ, sinahohi ŭ Barysavie i Uździe. Matacykły miascovaha DTSAAF davoli doŭha parkavalisia ŭ carkvie Rastva Baharodzicy ŭ Hrodnie. Haraž spartyŭnaha motakłuba niekalki hadoŭ znachodziŭsia i ŭ babrujskaj sinahozie pa vulicy Čanharskaj, 29.

U Antopali Drahičynskaha rajona miascovyja ŭłady abstalavali ŭ kaściole paŭnavartasnuju pažarnuju čaść. Anałahičnym čynam zrabili ź sinahohami ŭ Dziatłavie i Oršy. Pažarnyja słužby raźmiaščajucca ŭ hetych chramach da hetaha času.

Asabliva baluča viernikam było hladzieć, jak ich chramy pieratvarajuć u stajni. Pad taki ździek padpali kaścioły ŭ Rosicy Vierchniadźvinskaha i ŭ Dvarcy Dziatłaŭskaha rajonaŭ, pravasłaŭnaja carkva ŭ Strešynie Žłobinskaha. Jašče mienš pašancavała kaściołu Śviatoha Apostała Jakuba ŭ Pielikanach. U im miascovyja ŭłady dadumalisia abstalavać śvinarnik. U byłoj pravasłaŭnaj carkvie vioski Mańkavičy Pastaŭskaha rajona razvodzili trusoŭ.

Kab nie abudžać pieražytki

U haradach i haradskich pasiołkach ułady imknulisia prystasavać byłyja chramy pad damy kultury, kłuby, damy pijanieraŭ, zały-lektoryi, biblijateki, kinateatry, kancertnyja zały, muziei. Pry hetym vyhlad kaściołaŭ i cerkvaŭ, jak praviła, kardynalna źmianiaŭsia, kab nie «abudžać u nasielnictva relihijnyja pieražytki». Paśla takich madernizacyj byłyja chramy było nie adroźnić ad zvyčajnych savieckich budynkaŭ.

I kali cerkvy i kaścioły paśla prychodu novych časoŭ pastupova ŭsio ž pieradavali viernikam, to sinahohi viartać zvyčajna ŭžo prosta niama kamu: kaliści šmatlikaja habrejskaja supolnaść u Biełarusi była amal całkam vyniščana ŭ apošniuju vajnu. Tamu damy kultury, jak i raniej, dziejničajuć u ścienach sinahoh u Vasiliškach, Žałudku i Astrynie na Ščučynščynie, Łuńnie Mastoŭskaha rajona, Lubčy na Navahradčynie, Kamiancy i ŭ inšych byłych miastečkach. U kolišniaj hałoŭnaj Barysaŭskaj sinahozie praciahvaje pracu Dom dziciača-junackaj tvorčaści. Ale ŭ takim vyhladzie hetyja budynki majuć prynamsi šaniec nie paŭtaryć los sinahohi na vulicy Kamsamolskaj, 53 u Babrujsku, jakaja z 2003 hoda pierastała być haradskim Domam kultury, a ciapier staić niezapatrabavanaja i imkliva razburajecca.

U vialikich haradach zakrytym chramam časta advodziłasia rola archivaŭ i knihaschoviščaŭ. Jak kaściołu Śviatoha Stanisłava ŭ Mahilovie. Za čas ekspłuatacyi chrama ŭ jakaści archiva byli istotna paškodžanyja rośpisy i źniščany ŭnikalny arhan. 1982 hod. Yandex.ru

Šyroka viałasia praktyka pieravodu kultavych ustanoŭ na słužbu najvažniejšamu z mastactvaŭ, jakim, jak viadoma, u Savieckim Sajuzie ličyłasia kino. Ale čaściej za ŭsio pra niejki kamfort u takich kinateatrach kazać nie davodziłasia, pry ŭsioj ich dobraj akustycy. Aciapleńnie ŭ ich, jak praviła, adsutničała, tamu i dziejničali mnohija ź ich tolki ŭ ciopłuju paru hoda i da taho času, pakul u nasielenym punkcie nie pabudujuć novy, sučasny kinateatr.

Muziej ratavaŭ ad źniščeńnia

Mabyć, samy prymalny varyjant vykarystańnia chrama nie pa jaho pramym pryznačeńni — adkryć u budynku z sakralnaj historyjaj muziej. Choć miascovyja ŭłady časta dekłaravali mienavita takija namiery, na praktycy heta nie mieła šyrokaha prymianieńnia. U jakaści advarotnaha prykładu možna adznačyć pieradusim Połack. U hetym horadzie ŭ roznyja pieryjady muziei pracavali ŭ troch chramach. Nievialiki muziej narodnych ramiostvaŭ u 70—80-ja hady pracavaŭ u byłym kalvinskim zbory ŭ Zasłaŭi. U Hrodnie carkvu Rastva Baharodzicy doŭhi čas zajmaŭ adziny tady ŭ Biełarusi muziej historyi relihii i ateizmu.

Kaścioły pierarablali ŭ muziei kudy radziej. Adzin z takich chramaŭ — Kryžaŭźvižanski kaścioł u Breście. U 1950-ch jaho pierarabili pad abłasny krajaznaŭčy muziej i viarnuli viernikam u 1990 hodzie.

U kaściole Śviatoha Maćvieja ŭ Raŭbičach z 1979 hoda i pa siońnia pracuje muziej biełaruskaha narodnaha mastactva. Darečy, mienavita muziej u svoj čas i vyratavaŭ chram ad źniščeńnia.

A ŭ charalnaj varyli žyhuloŭskaje

I cerkvy, i kaścioły, i sinahohi aktyŭna vykarystoŭvalisia ŭ jakaści roznych vytvorčych pamiaškańniaŭ. Mnohija katalickija chramy z-za svaich pamieraŭ i architekturnych asablivaściaŭ stali cechami davoli bujnych pradpryjemstvaŭ. 

Paśla pieradačy kaścioła Śviatoha Michała Archanioła ŭ Ašmianach Vilenskamu zavodu radyjovymiaralnych pryboraŭ u im zapracavaŭ cech pa vytvorčaści płastmas, a vialiki vałožynski kaścioł Śviatoha Jazepa staŭ filijałam minskaha zavoda «Termapłast». Pad cech meblevych fabryk prystasavali były kaścioł cystercyjanaŭ u Mazyry i carkvu Dźmitryja Sałunskaha ŭ Homieli. Tam ža ŭ kancy 1930-ch pad trykatažnuju fabryku prystasavali staravierskuju Iljinskuju carkvu.

Paśpiachova vykarystoŭvalisia chramy i dla nievialikich vytvorčaściaŭ. Profil majsterniaŭ, pad jakija prystasoŭvali chramy, ździŭlaje svajoj raznastajnaściu. U Charalnaj sinahozie Hrodna doŭhi čas paśla vajny znachodzilisia mastackija majsterni, u kaściole Uzvyšeńnia Śviatoha Kryža na Kalvaryjskich mohiłkach u Minsku vyrablali nadmahilli, a staličnuju carkvu Maryi Mahdaleny jašče ŭ 1930-ja hady prystasavali pad stalarnyja majsterni. Niezvyčajnaje prymianieńnie znajšli dla kalvinskaha zboru ŭ Kuchcičach Uździenskaha rajona: kala 30 hadoŭ u im pracavała elektrastancyja. 

Budynki, u jakija ludzi pierš prychodzili pa duchoŭnuju ježu, čaściakom mabilizavalisia dla vytvorčaści ježy materyjalnaj. U małočnyja cechi pieratvaryli sinahohi ŭ Lepieli, Škłovie (miascovy masłarobny zavod paśpiachova pracuje ŭ joj dahetul), kaścioł Serca Jezusa ŭ Illi na Vilejščynie. U Pakroŭskaj carkvie ŭ Połacku da 1960-ch pracavała cukieračnaja fabryka, a adna ź sinahoh Lachavič stała častkaj dziejnaha i dahetul kansiervavaha zavoda.

Jašče dalej pajšli ŭ Biahomli Dokšyckaha rajona: tut miascovuju carkvu prystasavali pad śpirtzavod. A ŭ Charalnaj sinahozie Kobryna doŭhi čas varyli žyhuloŭskaje piva (paźniej miascovy kansiervavy zavod naładziŭ u joj vypusk biezałkaholnych napojaŭ). 

Zdarovaje cieła

U Savieckim Sajuzie zaŭsiody vialikaje značeńnie nadavali fizičnaj kultury. «Zdarovy duch» savieckamu hramadzianinu było zaklikana zabiaśpiečyć «zdarovaje cieła», a nie malitva. Jak nastupstva hetaha, dziasiatki chramaŭ pa ŭsioj krainie pieratvarylisia ŭ dziciača-junackija spartyŭnyja škoły, zały adzinaborstvaŭ, damy fizkultury i h. d.

Pierabudavany ŭ aerakłub Vaźniasienski sabor u Oršy. Old_Orsha

Praściej za ŭsio pad spartyŭnyja ŭstanovy było prystasavać adnosna nievialikija, ale ŭ toj ža čas dosyć prastornyja sinahohi. U byłych sinahohach dahetul raźmiaščajucca škoły alimpijskaha reziervu ŭ Baranavičach i Mahilovie. Navučency słonimskaha miedycynskaha kaledža chodziać na fizkulturu ŭ sinahohu 2-j pałovy XIX stahodździa. Praciahvajuć pracavać spartyŭnyja škoły ŭ byłych sinahohach u Iŭi, Babrujsku, Barysavie, Voranavie, Hrodnie. Minskaja šachmatna-šašačnaja škoła na vulicy Rakaŭskaj — taksama kolišniaja sinahoha Zalcmana.

Niestandartnyja rašeńni

Časam ułady dziejničali niestandartna, prystasoŭvajučy chramy pad bary, stałovyja i kafe. U Rečycy, horadzie z daŭnimi pivavarnymi tradycyjami, «saabrazić na traich» možna było ŭ kaściole Śviatoj Trojcy, dzie adkryli piŭny bar. Paźniej bar pierarabili pad dziciačaje kafe.

Dziŭnym čynam los rečyckaha kaścioła paŭtaryła Śviata-Uźniasienskaja carkva ŭ Pietrykavie. U 70-ja hady ŭ joj taksama dziejničaŭ piŭny bar, a ŭ 80-ja chram pieraprafilavali ŭ dziciačaje kafe «Marožanaje». Stałovaja pracavała paśla vajny na pieršym paviersie Śviata-Hieorhijeŭskaj carkvy Babrujska (na druhim paviersie dziejničała biblijateka imia Lenina).

Miescy pakutnictva

Byli ŭ byłych chramach škoły i kramy, balnicy i dyspansiery, kancertnyja zały i halerei, praŭleńni kałhasaŭ i sudy. U ciažkija pavajennyja hady ŭ kultavyja budynki navat sialili ludziej.

A zusim strašnaja dola vypała saboru Śviatoha Michaiła Archanioła ŭ Mazyry. U 30-ja hady ŭ chramie i na prylehłaj da jaho terytoryi raźmiaščałasia abłasnaja turma NKVD. Za niekalki pieradvajennych hadoŭ u prastornych padvałach hetaj carkvy było pachavana (u rečaisnaści prosta zasypana piaskom i vapnaj) kala 2 tysiač rasstralanych i pamierłych źniavolenych. 

Z 1937 hoda pad pierasylnuju turmu budzie prystasavany Śviata-Mikolski sabor u Mahilovie. Siudy zvozili siemji raskułačanych sialan, asudžanych na vysyłku (u 90-ja hady padčas restaŭracyjnych rabot na terytoryi manastyra byli vyjaŭlenyja šmatlikija čałaviečyja pareštki). 

Desakralizacyja — nie abaviazkova varvarskaja

Pry hetym nie varta dumać, što praktyka vykarystoŭvać kultavyja zbudavańni ŭ śvieckim žyćci — heta vyklučna savieckaja źjava. Za apošnija 20 hadoŭ z-za adsutnaści viernikaŭ sotni chramaŭ pa ŭsioj Jeŭropie pierarabili pad haścinicy, studenckija internaty, knižnyja kramy, kinateatry, spartyŭnyja centry i h.d. 

Ale ŭ jeŭrapiejskaj desakralizacyi jość istotnaja roźnica ad savieckaj — heta adbyvajecca biez hvałtu i bieražliva zachoŭvajucca architekturnyja formy. Padčas savieckaj ža baraćby z relihijaj byŭ źniščany ceły płast historyi, źmianiłasia abličča haradoŭ i viosak, i rany, naniesienyja historyka-kulturnaj spadčynie i duchoŭnamu zdaroŭju nacyi, nie zahailisia da hetaha času.

Kamientary da artykuła